Auteurs:
dr. Michiel Dirkx (neuroloog in opleiding, Radboudumc)
dr. Rick Helmich (neuroloog, Radboudumc)

Wat is tremor?

Tremor is een ritmische beweging van een ledemaat, vaak een arm of been, maar soms ook de kin of de tong. Sommige mensen verwarren tremor met overbeweeglijkheid (dyskinesieën). Maar bij tremor is er sprake van een regelmatige, op en neer gaande beweging van een lichaamsdeel terwijl dyskinesieën juist tragere, onregelmatige, en onvoorspelbare bewegingen zijn. Verder is het zo dat tremor komt door te weinig dopamine, terwijl dyskinesieën juist een bijwerking zijn van medicatie (dus een teveel aan dopamine).

Tremor begint vaak aan één kant van het lichaam. Later in de ziekte kan tremor zich ook uitbreiden naar de andere zijde. Vaak blijft de oorspronkelijke zijde wel het meest aangedaan. Tremor ontstaat meestal wanneer de spieren ontspannen zijn, vandaar dat het ook wel een rusttremor wordt genoemd. De mate waarin tremor aanwezig is wisselt gedurende de dag. Dit betekent dat tremor het ene moment helemaal afwezig kan zijn, terwijl het volgende moment tremor plots kan beginnen om vervolgens weer vanzelf weg te gaan. Vaak is hierbij niet duidelijk waardoor tremor begint en toe- of afneemt. Toch zijn er ook specifieke situaties bekend die invloed hebben op het toe- of afnemen van tremor. Bijvoorbeeld in situaties die stress opleveren of spannend zijn neemt tremor vaak toe. Daar staat tegenover dat tremor vaak afneemt of stopt bij het maken van een beweging met het trillende ledemaat. Tremor kan dan wel weer terugkomen op het moment dat de beweging stopt, ook als het lichaamsdeel nog in een bepaalde houding staat (bijvoorbeeld bij het lezen van de krant). Dit wordt een houdingstremor genoemd. Daarnaast kan tremor ook tijdens het maken van actieve bewegingen aanwezig zijn (zoals koffie pakken, tandenpoetsen of make-up aanbrengen), dit wordt bewegingstremor genoemd. Houdings- en bewegingstremor kunnen bijzonder hinderlijk zijn bij alledaagse dingen, zoals het drinken van een kopje koffie.

Waardoor ontstaat tremor?

Tremor ontstaat vanuit de hersenen, doordat meerdere hersengebieden te actief zijn. Sommige hersengebieden worden actief als het trillen spontaan begint. Die hersengebieden (de basale kernen) werken zoals een lichtknop: door een tekort aan dopamine gaat de lichtknop aan en ontstaat er tremor. Andere hersengebieden (zoals de kleine hersenen en de hersenschors) worden juist actief als het trillen al begonnen is. Deze gebieden werken zoals een lichtdimmer: ze versterken de tremor activiteit. Door de activiteit van deze hersengebieden worden de spieren aangezet om ritmisch samen te trekken, wat resulteert in tremor.

Er zijn allerlei situaties die tremor doen toe- of afnemen doordat de lichtknop en/of de dimmer worden beïnvloed. Dopaminemedicatie kan de lichtknop vaker uitzetten of dimmen, maar dit werkt niet bij iedereen. Stress en spanning kunnen tremor juist verergeren doordat de dimmer wordt geactiveerd door de stof noradrenaline. Een opvallend verschijnsel is dat tremor weggaat tijdens de slaap. Vaak weten we niet precies waarom tremor gedurende de dag schommelt, omdat het niet altijd duidelijk is wat de lichtknop of dimmer op dat moment beïnvloedt.

Het beloop van tremor bij parkinson

Tremor is vaak een vroeg teken van de ziekte van Parkinson. Het kan de eerste (en soms enige) klacht zijn waarmee mensen naar de neuroloog gaan. Soms zijn er dan nog geen of nauwelijks andere symptomen, waardoor de diagnose moeilijk te stellen is. Opvallend is dat tremor later in de ziekte ook weer kan afnemen. Dit is anders dan stijfheid en traagheid, die juist erger worden naarmate de ziekte vordert.

Tremor kan een opvallend verschijnsel zijn

Omdat tremor een extra beweging is kan dit een opvallend verschijnsel zijn voor mensen in de omgeving. Door sommige patiënten wordt dit als vervelend en/of confronterend ervaren. Hoe je hier het beste mee om kan gaan is  afhankelijk van wat je  prettig vindt. Voor sommige mensen kan het fijn zijn om dit bespreekbaar te maken met de mensen in de omgeving. Anderen vinden het juist prettig om hier zo min mogelijk aandacht aan te besteden. Het kan helpen om dit met je naasten te bespreken, zodat ze hier rekening mee kunnen houden.

Tremor en wearables

De laatste jaren wordt steeds meer geprobeerd om tremor (en andere Parkinson klachten) objectief te meten met zogenaamde “wearables” (apparaten die je bij je draagt zoals een smart watch). Het lijkt erop dat sommige smart watches de ritmische beweging van tremor goed kunnen bepalen wanneer je deze draagt aan de kant van de tremor. Een voorbeeld is de Apple Watch in combinatie met de gratis StrivePD app, of een Garmin smart watch met de Neptune Care app. Met deze technieken kun je beter inzicht kunnen krijgen in de momenten wanneer tremor optreedt en wat de invloed is van bijvoorbeeld medicatie of stress. Het is op dit moment nog onduidelijk of het gebruiken van deze gegevens leidt tot een betere behandeling van tremor. Er zijn verschillende wetenschappelijke studies die dit momenteel onderzoeken. Wellicht dat er in de toekomst veel meer gebruik gemaakt wordt van wearables voor de behandeling van tremor en Parkinson in zijn algemeenheid. 

Lees meer over het gebruik van smart-watches voor het meten van parkinsontremor

Wat kun je eraan doen?

Medicatie

Net zoals bij stijfheid en traagheid werken medicijnen die het tekort aan dopamine opvullen (zoals levodopa of dopamine agonisten) het beste tegen tremor. Toch is er een aantal patiënten (4 op de 10) waarbij deze medicatie niet of minder goed lijkt te werken tegen tremor. Dit wordt ook wel dopamine-resistente tremor genoemd. Het is nog niet helemaal duidelijk waardoor dit verschil in reactie op dopamine medicatie veroorzaakt wordt. Waarschijnlijk zijn er naast dopamine ook andere signaalstofjes in de hersenen betrokken bij tremor, zoals noradrenaline (een stofje wat betrokken is bij stress). Andere medicijnen voor tremor zijn dan ook gericht op andere signaalstofjes dan dopamine. Bijvoorbeeld beta-blokkers (zoals propranolol) die het effect van noradrenaline blokkeren. Andere medicijnen zijn de zogenaamde anticholinergica (werkt tegen signaalstof acetylcholine). Vanwege de bijwerkingen - met name het denken kan moeilijker gaan - worden anti-cholinergica niet als eerste keus voorgeschreven. Ook kunnen ze al bestaande klachten zoals hallucinaties verergeren. Al met al is het dus belangrijk om naar het totaalplaatje van klachten te kijken bij het starten van medicatie tegen tremor. De neuroloog kan je hierover advies geven, maar uiteindelijk zijn je eigen ervaringen, wensen, doelen en hobby’s leidend bij het maken van een keuze.

Ontspanning en Mindfulness

Het effect van mindfulness therapie op tremor wordt nog volop onderzocht. Toch zijn er al aanwijzingen dat tremor in sommige gevallen kan verminderen door het toepassen van mindfulness therapie. Dit komt waarschijnlijk doordat mindfulness therapie stress kan verminderen en daarmee de tremor. Meer onderzoek moet uitwijzen of dit ook een lange-termijn vermindering van tremor oplevert.

Ergotherapie

Een ergotherapeut met kennis van Parkinson en tremor kan helpen om te gaan met tremor bij alledaagse activiteiten. Hierbij kun je bijvoorbeeld denken aan het anders organiseren en plannen van activiteiten. Een ander voorbeeld is het zoeken van steunpunten (bijvoorbeeld elleboog in de zij) tijdens handelingen. Maar ook aanpassingen in huis en hulpmiddelen bij tremor (zoals de STIL orthese) behoren tot de mogelijkheden. De nadruk ligt hierbij op het verbeteren van omstandigheden thuis met het oog op tremor en Parkinson.

Diepe hersenstimulatie

Wanneer met medicijnen nog steeds onvoldoende verbetering van tremor wordt bereikt, kan diepe hersenstimulatie een optie zijn. Diepe hersenstimulatie is heel erg effectief in het onderdrukken van tremor (gemiddeld zo’n 80% vermindering). Bovendien is er vaak minder dopamine medicatie nodig. Bij diepe hersenstimulatie wordt een elektrode in de hersenen gebracht in een gebied waar tremor activiteit optreedt. Door middel van elektrisch schokjes kan op die manier tremor onderdrukt worden. De elektrode kan in twee verschillende hersengebieden geplaatst worden: de thalamus (ventral intermediate nucleus, ofwel VIM) en de nucleus subthalamicus (STN). Diepe hersenstimulatie in de VIM heeft alleen effect op de tremor (niet op de andere symptomen), terwijl diepe hersenstimulatie in de STN ook een gunstig effect heeft op de stijfheid en de traagheid. Daar tegenover staat wel dat er soms een toename kan zijn van andere klachten, bijvoorbeeld op het gebied van balans, praten en stemming).

Focused Ultrasound

In de afgelopen jaren is veel onderzoek gedaan naar de behandeling van tremor met zogenaamde "focused ultrasound" (FUS). Deze techniek maakt gebruik van krachtige geluidsgolven die gericht worden op specifieke gebieden in de hersenen die betrokken zijn bij tremor. Door deze gebieden te beschadigen, wordt de tremoractiviteit verminderd.

Het grote voordeel van FUS ten opzichte van diepe hersenstimulatie is dat er geen operatie nodig is. Echter, de resultaten voor de behandeling van tremor bij de ziekte van Parkinson zijn tot nu toe wisselend; vaak keert de tremor na verloop van tijd terug. Een ander nadeel is dat er na de behandeling geen aanpassingen meer kunnen worden gedaan. Dat kan wel bij DBS: de stroom kan hoger of lager worden gezet, afhankelijk van het effect en de bijwerkingen.

Momenteel wordt FUS nog niet toegepast in Nederland, maar in de loop van 2025 zal er een FUS-apparaat in het Amsterdam UMC komen. De verwachting is dat dit eerst beschikbaar zal zijn voor mensen met essentiële tremor, een andere aandoening dan Parkinson. In de toekomst zal FUS waarschijnlijk ook beschikbaar worden voor de behandeling van tremor bij Parkinson, maar dan voor een geselecteerde groep patiënten.

Meer informatie

Wetenschappelijke artikelen

• Braccia A et al. Magnetic Resonance-Guided Focused Ultrasound Thalamotomy in a Prospective Cohort of 52 Patients with Parkinson's Disease: A Possible Critical Role of Age and Lesion Volume for Predicting Tremor Relapse. Mov Disord. 2025
• Dirkx MF, Bologna M. The pathophysiology of Parkinson's disease tremor. J Neurol Sci. 2022
• Zach H, Dirkx MF, Roth D, Pasman JW, Bloem BR, Helmich RC. Dopamine-responsive and dopamine-resistant resting tremor in Parkinson disease. Neurology. 2020
• Pirker W, Katzenschlager R, Hallett M, Poewe W. Pharmacological Treatment of Tremor in Parkinson's Disease Revisited. J Parkinsons Dis. 2023
• van der Heide A, Wessel M, Papadopetraki D, Geurts DEM, van Prooije TH, Gommans F, Bloem BR, Dirkx MF, Helmich RC. Propranolol Reduces Parkinson's Tremor and Inhibits Tremor-Related Activity in the Motor Cortex: A Placebo-Controlled Crossover Trial. Annals of Neurology. 2025
• van den Berg KRE, Johansson ME, Dirkx MF, Bloem BR, Helmich RC. Changes in Action Tremor in Parkinson's Disease over Time: Clinical and Neuroimaging Correlates. Movement Disorders. 2025

Boeken

“Van den Berg C.P.W., Kommer M.J., Treffers R (2019). Een nieuwe uitdaging met Parkinson. Hoofdstuk “Tremor” (R.C. Helmich, M.F. Dirkx)

Video's

Video's in de vraagbaak van 'Parkinson op Maat'